Czym jest warunkowe umorzenie postępowania karnego? W jakim przypadku można się starać o warunkowe umorzenie postępowania? Jakie warunki trzeba spełnić? Czy Sąd może podjąć na nowo postępowanie karne, które wcześniej warunkowo umorzył? 

W swoim pierwszym wpisie na Blogu z prawa karnego, postanowiłem “wziąć na tapetę” warunkowe umorzenie postępowania karnego. Jest to instytucja, która pozwala, w szczególnych przypadkach, na uniknięcie kary za popełnienie przestępstwa, jeżeli spełnione są przesłanki określone enumeratywnie w Kodeksie karnym.

Kto decyduje o warunkowym umorzeniu postępowania karnego?

Warunkowo umorzyć postępowanie karne może Sąd (art. 66 § 1 Kodeksu karnego). Nie może więc tego zrobić Prokurator, ani tym bardziej inny organ ścigania. Sprawa musi więc trafić w tym celu na wokandę. Prokurator może jednak uznać, że istnieją przesłanki do warunkowego umorzenia postępowania i zamiast kierować akt oskarżenia, zwrócić się do Sądu o warunkowe umorzenie postępowania wobec sprawcy danego przestępstwa. Można więc spróbować wnioskować o warunkowe umorzenie postępowania karnego do Prokuratora w czasie trwania śledztwa lub dochodzenia.

Jakie są przesłanki orzeczenia warunkowego umorzenia postępowania karnego?

1. WINA W STOPNIU NIEZNACZNYM

Zgodnie z art. 66 § 1 Kodeksu karnego wina sprawcy nie może być znaczna. Warunkowe umorzenie postępowania jest immanentnie związane ze stwierdzeniem winy. Jest oczywiste, że dokonanie oceny, czy wina jest znaczna, czy też nie jest znaczna, wymaga pierwotnego uznania, że sprawca czynu zabronionego w ogóle ponosi winę (tak: wyrok Sądu Najwyższego z 9 stycznia 2002 r., III KKN 303/00, Prokuratura i Prawo 2003, Nr 2, poz. 3). Kiedy jednak wina jest znaczna, a kiedy nieznaczna? O tym decyduje Sąd, uwzględniając takie czynniki jak np. to, czy czyn został popełniony umyślnie, z jakim zamiarem, jakie motywy popełnienia czynu przyświecały sprawcy. Z kolei jeśli czyn popełniono nieumyślnie, to ocenie podlega rodzaj i stopień naruszonych reguł ostrożności.

Przykładowo inaczej Sąd potraktuje kradzież, jeśli sprawca przestępstwa, uczynił sobie z kradzieży sposób na życie i pozyskiwanie pieniędzy, a inaczej kradzież żywności dokonaną przez sprawcę z głodu lub braku środków na podstawowe codzienne potrzeby.

2. SPOŁECZNA SZKODLIWOŚĆ CZYNU W STOPNIU NIEZNACZNYM

Zgodnie z art. 66 § 1 Kodeksu karnego społeczna szkodliwość czynu – podobnie jak wina – nie może być znaczna.

Czym jest społeczna szkodliwość czynu?

Kodeks karny nie udziela na to pytanie odpowiedzi wprost, ale w art. 115 § 2 wskazuje organom wymiaru sprawiedliwości, jakie kwantyfikatory (czynniki) powinny wziąć pod uwagę oceniając stopień społecznej szkodliwości czynu. Zgodnie z tym przepisem przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości czynu sąd bierze pod uwagę rodzaj i charakter naruszonego dobra, rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody, sposób i okoliczności popełnienia czynu, wagę naruszonych przez sprawcę obowiązków, jak również postać zamiaru, motywację sprawcy, rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia.

W tym miejscu wskazać należy na dwie rzeczy.

Po pierwsze, wyliczenie tych czynników jest kompleksowe, a więc przy uwzględnieniu stopnia społecznej szkodliwości nie można brać pod uwagę innych czynników niż te wymienione wyraźnie w art. 115 § 2 Kodeksu karnego.

Po drugie, nie w każdym typie rodzajowym przestępstw wystąpią zawsze wszystkie te czynniki, a zatem nie w każdej sprawie, przy ustalaniu stopnia społecznej szkodliwości przestępstwa, bierze się pod uwagę wszystkie czynniki wymienione w art. 115 § 2 Kodeksu karnego.

Zgodnie z art. 1 § 2 Kodeksu karnego nie stanowi przestępstwa czyn zabroniony, którego społeczna szkodliwość jest znikoma. Żeby więc w ogóle mówić o przestępstwie stopień społecznej szkodliwości musi być wyższy niż znikomy. Jeśli stopień ten jest wyższy niż znikomy, ale nie jest znaczny w ocenie Sądu, to sprawca przestępstwa spełnia jedną z przesłanek dla warunkowego umorzenia postępowania karnego.

3. OKOLICZNOŚCI POPEŁNIENIA CZYNU PRZESTĘPCZEGO NIE BUDZĄ WĄTPLIWOŚCI

Sąd warunkowo umarzając postępowanie karne, nie może mieć wątpliwości co do tego, że oskarżony wypełnił wszystkie ustawowe znamiona zarzucanego mu czynu, a nadto, że zostały spełnione wszystkie konieczne warunki do ponoszenia przez oskarżonego odpowiedzialności karnej w ogóle (vide: wyrok Sądu Najwyższego z 24 lutego 2005 r., V KK 435/04, Prokuratura i Prawo 2006, Nr 1, poz. 2).

A contrario – jeśli okoliczności budzą wątpliwości, to najpierw należy te wątpliwości usunąć, a te których nie da się usunąć, rozstrzygnąć na korzyść oskarżonego – zgodnie z zasadą in dubio pro reo (art. 5 § 2 Kodeksu postępowania karnego). Może być wszak tak, że istnieją wątpliwości, które w ogóle nie pozwalają na stwierdzenie, że oskarżony wypełnił wszystkie ustawowe znamiona zarzucanego mu czynu, a wówczas należy sprawcę uniewinnić, a nie warunkowo umorzyć wobec niego postępowanie.

4. POSTAWA SPRAWCY

Postawa sprawcy niekaranego za przestępstwo umyślne, jego właściwości i warunki osobiste oraz dotychczasowy sposób życia uzasadniają przypuszczenie, że pomimo umorzenia postępowania będzie przestrzegał porządku prawnego, w szczególności nie popełni przestępstwa.

W pierwszej kolejności sprawdza się zatem w Krajowym Rejestrze Karnym, czy sprawca był karany za przestępstwo umyślne. Nie zatem, czy był w ogóle karany, tylko czy był karany za przestępstwo umyślne. Skazanie w przeszłości za przestępstwo nieumyślne, nie zamyka więc drogi do uzyskania warunkowego umorzenia postępowania.

Dalej należy sprawdzić postawę sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste oraz dotychczasowy sposób życia. Tutaj pomocny okazuje się czasem wywiad środowiskowy w miejscu zamieszkania sprawcy przestępstwa. Pozytywnie są odbierane np. takie okoliczności jak to, że sprawca pracuje, nie nadużywa alkoholu, ma dobrą opinię w środowisku sąsiedzkim lub w pracy, a także, że nie toczą się wobec niego inne postępowania o czyny zabronione. Negatywnie mogą być natomiast odbierane problemy ze wszelkimi używkami, negatywna opinia środowiskowa, naruszanie prawa w przeszłości, nawet w postaci wykroczeń, et cetera.

Sąd na podstawie tych czynników ma ustalić, czy sprawca swoją postawą daje swoistą „rękojmię” przestrzegania porządku prawnego, a w szczególności, że nie będzie on popełniał przestępstw w przyszłości, jeśli zastosuje się do niego dobrodziejstwo, w postaci warunkowego umorzenia postępowania.

5. PRZESTĘPSTWO NIE MOŻE BYĆ ZAGROŻONE KARĄ PRZEKRACZAJĄCĄ 5 LAT POZBAWIENIA WOLNOŚCI

Przestępstwo jest zagrożone karą przekraczającą 5 lat pozbawienia wolności, jeśli w ustawie wskazane jest, że sprawca może podlegać karze wyższej niż 5 lat. Chodzi więc o tzw. górną granicę sankcji karnej, przewidzianą za popełniony przez sprawcę czyn a nie granicę kary faktycznie orzeczonej przez Sąd.

Przykładowo:

Zgodnie z art. 288 § 1 Kodeksu karnego Kto cudzą rzecz niszczy, uszkadza lub czyni niezdatną do użytku, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

Kara nie przekracza więc w górnej granicy ustawowego zagrożenia 5 lat pozbawienia wolności, a więc jeśli sprawcy zarzuca się występek z art. 288 § 1 Kodeksu karnego to – przy spełnieniu pozostałych przesłanek ustawowych – może uzyskać warunkowe umorzenie postępowania.

Inaczej jest już w przypadku czynu z art. 286 § 1 Kodeksu karnego, zgodnie z którym Kto, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, doprowadza inną osobę do niekorzystnego rozporządzenia własnym lub cudzym mieniem za pomocą wprowadzenia jej w błąd albo wyzyskania błędu lub niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

Kara przekracza tutaj w górnej granicy ustawowego zagrożenia 5 lat pozbawienia wolności, a więc jeśli sprawcy zarzuca się występek z art. 286 § 1 Kodeksu karnego to – nawet przy spełnieniu pozostałych przesłanek ustawowych – nie może uzyskać warunkowego umorzenia postępowania. Nawet jeśli czyn ma taki charakter, że rzeczywista kara, jaką orzekłby za nią Sąd nie przekroczyłaby 5 lat pozbawienia wolności.

OKRES PRÓBY

Zgodnie z art. 67 § 1 Kodeksu karnego Warunkowe umorzenie następuje na okres próby, który wynosi od roku do 3 lat i biegnie od uprawomocnienia się orzeczenia. Czytaj: nie od dnia wydania wyroku przez Sąd, tylko od dnia, kiedy to orzeczenie będzie już prawomocne.

Sąd umarzając warunkowo postępowanie karne, może – ale nie musi – w okresie próby oddać sprawcę pod dozór kuratora lub osoby godnej zaufania, stowarzyszenia, instytucji albo organizacji społecznej, do której działalności należy troska o wychowanie, zapobieganie demoralizacji lub pomoc skazanym (art. 67 § 2 Kodeksu karnego).

Ponadto – stosownie do art. 67 § 3 Kodeksu karnego – umarzając warunkowo postępowanie karne, Sąd zawsze nakłada na sprawcę obowiązek naprawienia szkody w całości albo w części, a w miarę możliwości również obowiązek zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, albo zamiast tych obowiązków orzeka nawiązkę.

Sąd może natomiast – ale nie musi – nałożyć na sprawcę obowiązki, takie jak:

1) informowania sądu lub kuratora o przebiegu okresu próby,

2) przeproszenia pokrzywdzonego,

3) wykonywania ciążącego na nim obowiązku łożenia na utrzymanie innej osoby,

4) powstrzymania się od nadużywania alkoholu lub używania innych środków odurzających,

5) poddania się terapii uzależnień,

6) poddania się terapii, w szczególności psychoterapii lub psychoedukacji,

7) uczestnictwa w oddziaływaniach korekcyjno-edukacyjnych,

8) powstrzymania się od kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami w określony sposób lub zbliżania się do pokrzywdzonego lub innych osób, przy czym nakładając ten obowiązek Sąd wskazuje minimalną odległość od osób chronionych, którą sprawca obowiązany jest zachować

9) opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, przy czym nakładając ten obowiązek na sprawcę przestępstwa popełnionego z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej wobec osoby najbliższej, Sąd określa w wyroku sposób kontaktu sprawcy z pokrzywdzonym.

a ponadto orzec świadczenie pieniężne lub zakaz prowadzenia pojazdów do lat 2, przy czym okres, na który orzeka się zakaz, nie może być dłuższy od wyznaczonego okresu próby (zob. wyr. SN z 26.2.2007 r., IV KK 22/07, OSNwSK 2007, Nr 1, poz. 512).

Co ważne, przy orzekaniu obowiązku opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym nie ma znaczenia charakter lokalu (mieszkanie, dom, lokal użytkowy) ani jego własność. Orzeczenie tego środka jest zatem dopuszczalne nawet wówczas, gdy lokal jest własnością sprawcy. Należy bowiem pamiętać, że obowiązek opuszczenia lokalu nie pozbawia własności sprawcy, a jedynie uniemożliwia mu faktyczne korzystanie z niej w określonym czasie.

PODJĘCIE WARUNKOWO UMORZONEGO POSTĘPOWANIA

Warunkowe umorzenie postepowania nie jest tożsame z bezkarnością sprawcy przestępstwa.

Należy pamiętać, że stosownie do art. 68 § 1 Kodeksu karnego, Sąd podejmuje postępowanie karne, jeżeli sprawca w okresie próby, wyznaczonym w wyroku warunkowo umarzającym postępowanie, popełnił przestępstwo umyślne, za które został prawomocnie skazany.

Sąd może również podjąć postępowanie karne, jeżeli sprawca w okresie próby rażąco narusza porządek prawny, w szczególności gdy popełnił nieumyślne przestępstwo, jeżeli uchyla się od dozoru, wykonania nałożonego obowiązku lub orzeczonego środka karnego, środka kompensacyjnego lub przepadku albo nie wykonuje zawartej z pokrzywdzonym ugody (art. 68 § 2 Kodeksu karnego). Sąd podejmuje postępowanie karne, jeżeli okoliczności, o których mowa w art. 68 § 2 Kodeksu karnego, zaistnieją po udzieleniu sprawcy pisemnego upomnienia przez sądowego kuratora zawodowego, chyba że przemawiają przeciwko temu szczególne względy. Sytuacja ta ma miejsce wtedy, gdy w trakcie okresu próby kurator stwierdzi jedną z powyższych okoliczności, bo np. zostanie o niej poinformowany przez pokrzywdzonego, udzieli sprawcy upomnienia na piśmie, a ten nadal będzie postępował w sposób sprzeczny z tym do czego został zobowiązany.

Sąd może również podjąć postępowanie karne, już wówczas, gdy stwierdzi, że sprawca po wydaniu orzeczenia o warunkowym umorzeniu postępowania, lecz przed jego uprawomocnieniem się, rażąco narusza porządek prawny, a w szczególności gdy w tym czasie popełnił przestępstwo.

Na podjęcie postępowania warunkowo umorzonego Sąd ma nie więcej niż 6 miesięcy od zakończenia okresu próby.

Podsumowując…

Z warunkowego umorzenia postępowania karnego można zatem skorzystać tylko wówczas, jeśli kompleksowo spełnione są wszystkie opisane powyżej przesłanki, przewidziane w Kodeksie karnym. Warunkowe umorzenie postępowania nie można też utożsamiać z bezkarnością sprawcy przestępstwa. Daje mu ono jednak swoistą “szansę” na uniknięcie kary za jego popełnienie, jeśli swoją postawą udowodni on, że na taką szansę zasłużył…

Radca Prawny Dariusz Szot

© Tekst chroniony jest prawami autorskimi – wszelkie prawa zastrzeżone. Zabronione jest, bez zgody autora, jakiekolwiek jego rozpowszechnianie.